Ôn tập Ngữ văn Lớp 9 - Bài thơ: Mùa xuân nho nhỏ

MÙA XUÂN NHO NHỎ - Thanh Hải
I/Khái quát chung
Giới thiệu
         a.Tác giả
Thanh Hải (1930-1980)  là một nhà thơ cách mạng
Ông tham gia hai cuộc kháng chiến và bám trụ ở quê hương mình từ đó cất lên tiếng thơ ca ngợi quê hương, ca ngợi sự hi sinh của những người dân Việt Nam và khẳng định niềm tin vào chiến thắng của cách mạng vì thế ông là một trong những cây bút có công xây dựng nền văn học cách mạng ở miền Nam từ những ngày đầu
Có thể nói Huế là vùng đất thơ mộng đã nuôi dưỡng hồn thơ Thanh Hải vì thế thơ ông tha thiết, ngọt ngào mang âm hưởng của những khúc dân ca miền Trung
Thanh Hải tuy đã ra đi nhưng ông để lại cho đời nhiều tác phẩm rất tiêu biểu đó là: “Người đồng chí trung kiên”, “Huế mùa xuân”,... 
         b. Tác phẩm
     -    HCST : 11/1980 - là thời điểm Thanh Hải bị bệnh nặng và chỉ vài   tuần sau ông qua đời. Có lẽ với thời điểm này thì bài thơ được xem là một bản di chúc nghệ thuật của nhà thơ gửi lại cho cuộc đời. Cũng chính trong hoàn cảnh ấy giúp người đọc yêu đời yêu tha thiết cuộc sống và tinh thần lạc quan của nhà thơ. Say sưa trìu mến ở phần đầu khi diễn tả cảm xúc về mùa xuân của đất trời. Nhịp thơ nhanh, hối hả, phấn chấn khi nói về mùa xuân của đất nước. Tha thiết, thầm lặng khi tác giả bày tỏ những suy nghĩ ước nguyện để được đóng góp một mùa xuân nho nhỏ của đời mình vào mùa xuân lớn của đất nước 
       -    Thể thơ 5 chữ . Âm hưởng, giọng điệu của bài thơ tha thiết, mang hơi thở ngọt ngào của một khúc dân ca
                 -    Bố cục : 4p
       -   Nhan đề :MXNN gợi đề tài quen thuộc, ẩn dụ sáng tạo; góp phần           thể hiện tư tưởng , tình yêu của tác giả và chủ đề tác phẩm 
I/ Phân tích 
1/Cảm xúc trước mùa xuân của thiên nhiên
a. Bức tranh thiên nhiên 
Hiện nay với hình ảnh dòng sông xanh bông hoa tím biếc và âm thanh vang vọng của tiếng chim chiền chiện 
Bức tranh mùa xuân thiên nhiên xứ Huế được nhà thơ khắc họa qua hình ảnh dòng sông. Chỉ với một nét vẽ dòng sông xanh, tác giả đã vẽ ra một không gian mênh mông, khoáng đạt và nơi dòng sông êm đềm, trong trẻo, chảy trôi ấy tác giả đã thả những bông hoa tím đang khoe sắc rực rỡ
Hình ảnh bông hoa tím gắn liền với biện pháp đảo ngữ trong câu thơ đầu tiên. Tác giả đã đảo động từ “mọc” lên đầu câu thơ để thể hiện sự thích thú, ngỡ ngàng của tác giả trước sự xuất hiện của bông hoa đồng nội. Đồng thời cũng thấy được sự bừng tỉnh, trỗi dậy, sự sinh sôi nảy nở của vạn vật trong mùa xuân. 
Nhà thơ không gọi tên bất kỳ một loài hoa nào cụ thể, cũng chẳng khẳng định đó là dòng sông nào thế nhưng nếu đặt trong hoàn cảnh ra đời của bài thơ thì những con người xứ Huế ắt hẳn sẽ nghĩ đến đó là những bông hoa lục bình, những cánh bèo hoặc có thể nghĩ đến dòng sông xanh này chính là dòng sông Hương thơ mộng 
Hình ảnh trong thơ Thanh Hải vừa mang những nét riêng của xứ Huế lại vừa mang những nét chung của mọi miền quê
Để bức tranh thiên nhiên mùa xuân thêm hài hòa, tươi sáng thì nhà thơ đã sử dụng thêm những gam màu tươi tắn, thanh nhã đó là gam màu xanh và gam màu tím biếc. Màu xanh là màu của dòng nước duyên dáng. Còn màu tím biếc là màu sắc của hoa trôi trên dòng sông và đó cũng là màu tím đặc trưng cho xứ Huế. Không có mơ nở trắng rừng như mùa xuân ở Việt Bắc trong thơ Tố Hữu, cũng không có đồng nội xanh rì như mùa xuân trong thơ Xuân Diệu. Xuân của Huế mang một nét tươi mới của hoa lục bình của dòng sông xanh thơ mộng bình yên đến lạ kỳ. Xuân không chỉ hiện hữu qua màu sắc mà còn hài hòa về cả mặt âm thanh đó là tiếng hát trong trẻo của tiếng chim chiền chiện , là âm thanh quen thuộc mà mới mẻ. Chú chim chiền chiện nhỏ nhắn nhưng lại có sức lan tỏa cả một mùa xuân tĩnh tại. Đây là loài chim chỉ mag tiếng hót báo hiệu niềm vui, đem lại sự sống ấm no và hạnh phúc tới mọi người. 
Âm thanh bay bổng và thiết tha ấy khiến cho mùa xuân của cố đô Huế vốn trầm mặc trở nên tươi vui và rộn rã vô cùng. Mùa xuân hiện hữu qua hình ảnh dòng sông, bông hoa và vang lên trong âm thanh của tiếng chim chiền chiện. Như vậy phải chăng mùa xuân đã phủ khắp đất trời. 
Mùa xuân đã gieo sức sống lên vạn vật, cả thiên nhiên, đất trời dường như đang hòa mình trong hơi thở của mùa xuân -> bức tranh tươi vui, thơ mộng, căng tràn sức sống
b.Cảm xúc của nhà thơ 
Trong hai câu thơ này tác giả đã sử dụng từ cảm thán ‘ơi’ nghe sao mà tha thiết thế. Nó thể hiện được cái nhìn trìu mến tha thiết với cảnh vật. Đồng thời tác giả còn sử dụng từ địa phương ‘chi’ khiến lời thơ thêm tha thiết, ngọt ngào, thân thương gần gũi, đậm chất Huế. Điều này bộc lộ nỗi niềm vui xôn xao của tác giả
Thanh Hải đã gửi gắm biết bao nhiêu ý nghĩa và những điều ấy là được cô đọng trong hình ảnh ‘giọt long lanh rơi’ đây là hình ảnh giàu sức gợi. Trước hết ta có thể hiểu đây là giọt mưa mùa xuân long lanh trong ánh sáng của trời xuân. Đây còn là giọt âm thanh của chim chiền chiện. Nếu hiểu theo nghĩa này thì có lẽ ở đây đã có sự chuyển đổi cảm giác tiếng chim từ chỗ là âm thanh (thính giác) đã chuyển thành từng giọt có hình khối và từng giọt ấy lại long lanh ánh sáng và màu sắc (thị giác). Sau đó nhà thơ ‘hứng’ còn được cảm nhận bằng xúc giác.
Dường như nhà thơ muốn biến âm thanh từ vô hình thành hữu hình bởi nhà thơ không muốn nó tan biến trong vũ trụ mà muốn nó kết tụ thành từng giọt có hình hài để mắt nhà thơ có thể nhìn và tay nhà thơ có thể chạm.
Nhà thơ đã phải mở tất cả các giác quan để cảm nhận trọn vẹn âm thanh trong trẻo của mùa xuân. 
Niềm vui ấy còn bộc phát thành hành động ‘tôi đưa tay tôi hứng’. Ở đây động từ ‘hứng’ thể hiện thái độ trân trọng, nâng niu và sự tận hưởng, giao hòa với mùa xuân, giao cảm trọn vẹn với cuộc sống 
> niềm say sưa, ngây ngất trước thiên nhiên, đất trời mùa xuân. Tình yêu sự gắn bó sâu rộng đối với quê hương. Đáng quý vì là giữa mùa đông nhà thơ đang ở giai đoạn cuối cuộc đời.
2/Cảm xúc của mùa xuân đất nước 
a/KHỔ 2:
Tác giả đã sáng tạo ra hai hình ảnh sóng đôi là: người cầm thú và người ra đồng. Đây là hai đối tượng cụ thể, ‘người cầm súng’ là để chiến đấu bảo vệ đất nước, còn ‘người ra đồng’ để lao động và đi xây dựng đất nước. Hai đối tượng này biểu trưng cho hai nhiệm vụ quan trọng của dân tộc ta thời bấy giờ. Ở trên tiền tuyến, ‘người cầm súng’ ra trận chiến đấu để bảo vệ Tổ quốc cũng là bảo vệ mùa xuân cho đất nước còn ở hậu phương ‘người ra đồng’ lao động cần cù để tạo nên những dải nương mạ xanh non mơn mởn trên khắp mọi miền đất nước. 
Hai hình ảnh này còn đi liền với từ ‘lộc’, với từ ngữ này ta có thể hiểu theo hai cách. Đầu tiên nghĩa thực ở đây là vòm lá ngụy trang trên lưng người chiến sĩ khi ra trận, nó còn là chồi non, lộc biếc mà người nông dân mang ra đồng để cày cấy. Bên cạnh đó nghĩa ẩn dụ còn thể hiện sự sinh sôi, nảy nở, gợi giá trị mà con người luôn mơ ước: hạnh phúc và khởi đầu tốt lành. 
Mùa xuân sinh sôi theo bước chân của con người và con người lại gieo lộc xuân để góp vào mùa xuân của đất nước. Họ đã mang đến những mùa xuân trường tồn, vĩnh cửu
 Điệp ngữ, từ láy ‘hối hả’, ‘xôn xao’ gợi nhịp điệu nhanh gấp, gợi một nhịp sống sôi động, hối hả, một nhịp điệu sôi nổi khẩn trương của cuộc sống.
 Sức sống mãnh liệt của mùa xuân đã len lỏi vào bên trong con người và tràn ra ngoài cảnh vật
 Cái hay ở câu thơ có lẽ là sự tự nhiên, tự nhiên từ câu chữ đến giọng nhịp từ cách hòa kép nhuần nhuyễn các biện pháp tu từ. 
Vì thế người đọc có thể cảm nhận rõ ràng hơi xuân, khí xuân, sắc xuân và cả sức bậc mùa xuân lan tỏa.
 Ngợi ca những con người quyết tâm chiến đấu và hăng say lao động để bảo vệ xây dựng đất nước
/bKHỔ 3: Tác giả đã nhìn thấu được đất nước từ quá khứ đến hiện tại. 
Số từ ‘4.000 năm’ đi liền với tính từ ‘vất vả’, ‘gian lao’ đúc kết một chặng đường dựng nước và giữ nước đầy khó khăn, thử thách của cả dân tộc. Mùa xuân đất nước được dựng lên từ cuộc đời từ mùa xuân của bao thế hệ đi trước, có vất vả, có gian lao của những con người mà không ai nhớ mặt đặt tên thế nhưng họ đã làm nên dáng hình cho xứ sở
Đất nước còn được so sánh như ‘vì sao’ đất nước hiện lên một cách đẹp đẽ, tươi sáng, lung linh, diệu kỳ như những vì sao. Là một đất nước bền bỉ, trường tồn và phát triển. Trong suốt chiều dài lịch sử đất nước ấy sẽ tỏa sáng như những vì sao trên hành trình đi đến tương lai và hạnh phúc
 Phó từ ‘cứ’ đi liền với động từ ‘đi’ khẳng định ý chí và lòng quyết tâm cũng như niềm tin sắt đá của nhà thơ và của cả dân tộc về một tương lai tươi sáng của đất nước. Giọng thơ tha thiết, sôi nổi, trang trọng đã gói gọn niềm yêu mến tự hào về đất nước trong quá khứ và niềm tin về đất nước trong tương lai 
Ngợi ca, tự hào về vẻ đẹp và sức sống của đất nước qua mấy ngàn năm lịch sử      
3/Suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mà xuân đất nước
a/KHỔ 4
Trước hết, khổ bốn là khát vọng hòa nhập của tác giả. Đứng trước mùa xuân đất nước nhà thơ tâm niệm về mùa xuân riêng của mỗi cuộc đời và dào dạt khát vọng hiến dâng. 
Ước nguyện được hòa nhập được thể hiện trong thành của những hình ảnh tự nhiên: con chim hót, cành hoa, một nốt trầm. Nó đẹp và tự nhiên bởi nhà thơ đã sử dụng những hình ảnh của thiên nhiên để nói là những tâm nguyện của con người. Con chim hót để gọi xuân về đem đến niềm vui cho mọi người; cành hoa là để tô điểm cho cuộc sống, làm đẹp thêm cho thiên nhiên, sông núi. Còn một nốt trầm để làm xao xuyến lấy hồn người. Trong khổ thơ này tác giả đã sử dụng lại những hình ảnh của khổ thơ đầu tiên để tạo sự đối ứng chặt chẽ tuy nhiên, nó đã trở thành những hình ảnh ẩn dụ tượng trưng cho cái đẹp, cái có ích. Nó còn thể hiện được mong muốn đóng góp những gì nhỏ bé nhưng tinh túy nhất, có ý nghĩa nhất cho đời. Đồng thời còn thể hiện ước nguyện vô cùng khiêm nhường nhưng vô cùng cao quý của nhà thơ. 
Tuy cống hiến sức lực cho đất nước nhưng tác giả chỉ coi đó là điều nhỏ bé như một nốt trầm để hòa vào bản hòa ca chung của cuộc đời. Nếu mỗi người là một mùa xuân của đất nước thì đất nước là một mùa xuân vĩnh viễn với bầu trời đầy tiếng chim, mặt đất đầy hoa và lòng người đầy tiếng hát. 
Không những thế sự chuyển đổi đại từ nhân xưng từ ‘tôi’ sang ‘ta’ vừa bộc bạch được ước nguyện của riêng tác giả vừa nói lên tiếng lòng của tất cả những ai cùng chung khát vọng sống đẹp ấy. Bên cạnh đó, điệp ngữ ‘ta làm’ để nhấn mạnh tô đậm ước nguyện tha thiết, cháy bỏng và bền bỉ ấy.
b/KHỔ 5
Đến khổ năm, ước nguyện của tác giả càng được thể hiện mãnh liệt hơn. Có lẽ sáng tạo đặc sắc nhất của Thanh Hải trong khổ thơ và toàn bài thơ chính là hình ảnh mùa xuân nho nhỏ.
 ‘Mùa xuân nho nhỏ’ là một khái niệm chỉ thời gian được hình tương hóa trở nên có hình có khối như cân đo được. Là hình ảnh ẩn dụ kết hợp với từ láy ‘nho nhỏ’, ‘lặng lẽ’ đã chứa đựng những ý nghĩa sâu sắc. Định ngữ ‘nho nhỏ’ bởi đóng góp của cuộc đời mỗi con người trong cuộc sống chung dù nhỏ bé nhưng rất hữu ích. Đồng thời điều này còn cho thấy ý thức sâu sắc của tác giả trong mối quan hệ riêng chung giữa cá nhân và tập thể. Chính những mùa xuân nho nhỏ ấy đã tạo nên những mùa xuân lớn cho đất nước cho dân tộc. 
Trong đoạn thơ này, động từ ‘dâng’ thể hiện sự chân thành, sự trân trọng ước nguyện thiêng liêng của tác giả. Trong khổ thơ đầu, nếu tác giả chỉ nhìn thấy những hình ảnh tươi đẹp của thiên nhiên rồi nghe thấy những âm thanh vang vọng của tiếng chim nghĩa là tác giả đã đứng bên ngoài để quan sát thì đến đây thiên nhiên bỗng đẹp quá, lôi cuốn quá, quý giá quá khi tác giả đưa tay ra hứng nghĩa là đón nhận, từ đón nhận thì tác giả đã chuyển sang dâng hiến, trao ban.
 Vậy điều Thanh Hải muốn thể hiện ở đây là mỗi người đừng đứng ngoài cuộc sống mà hãy quan sát hãy mở lòng mình để cảm nhận được những vẻ đẹp của cuộc sống: nhận thì phải cho đi phải biết trao ban. Đây chính là triết lý mà Thanh Hải muốn gửi gắm.
 Hơn thế nữa, điệp ngữ ‘dù là’, hoán dụ ‘tuổi hai mươi’, ‘khi tóc bạc’. Ở đây ta thấy được ‘ tuổi 20’ là tuổi trẻ,  ‘khi tóc bạc’ là tuổi già. Đây còn thể hiện ước muốn tha thiết và khát vọng giữ trọn lẽ sống, cống hiến bất chấp thời gian và tuổi tác.
 Tâm niệm của Thanh Hải đã trở thành lẽ sống đẹp và càng đẹp hơn càng đáng quý hơn khi lẽ sống ấy được thực hiện một cách lặng lẽ và trọn vẹn cả một đời người. 
Ta cũng đã từng bắt gặp anh thanh niên trong bài ‘Lặng lẽ SaPa’ của Nguyễn Thành Long - sống trên đỉnh Yên Sơn cao 2600m, quanh năm làm bạn với mây mù, gió lạnh và cả tuyết nữa. Thế nhưng dù gian khó đến đâu mà nó cất nó đi thì anh buồn đến chết mất. Họ chính là những người, những tấm gương tiêu biểu cho lẽ sống đẹp, suốt một đời cống hiến cho đất nước cho quê hương. Lời tự tình của tác giả trong bài thơ cũng làm chúng ta liên tưởng đến hình ảnh những cô gái thanh niên xung phong đang miệt mài âm thầm cống hiến cho Tổ quốc trên khắp mọi miền đất nước, em đã lấy tình yêu tổ quốc thắp lên ngọn lửa đánh lạc quân thù, hứng lấy luồng bom
4/ Lời ngợi ca quê hương, đất nước qua giai điệu dân ca xứ Huế
Tao lời tâm niệm chân thành bài thơ kết thúc bằng khúc hát ngợi ca quê hương với những làn điệu dân ca đậm đà chất Huế 
Mùa xuân đã đánh thức những xúc cảm trong lòng tác giả khi ông cất lên tiếng hát dành cho đất nước thân yêu, cho xứ Huế mộng mơ 
Khúc ‘Nam ai, Nam bình, nhịp phách tiền’ là những giai điệu quen thuộc của xứ Huế thể hiện sự gần gũi gắn bó của tác giả với quê hương 
Xứ Huế chính là nơi tác giả sinh ra và cũng là nơi nuôi dưỡng hồn thơ Thanh Hải và cũng chính là mảnh đất ấy đã hình thành nên một cốt cách Huế, một tâm hồn Huế và cũng là nơi ông đã nằm lại. Thế nên, giữa ông và Huế luôn luôn có một sự gắn bó mật thiết, thân thương và gần gũi biết bao.
 Điệp ngữ “Nước non ngàn dặm” yêu máy tự hào về vẻ đẹp của quê hương đất nước đi liền với ba vần liền bằng liên tiếp đã làm cho giọng điệu thơ chồng xuống ăn sâu vào lòng người tình cảm Chung Thủy của một con người đã lặng lẽ cống hiến trọn đời mình cho quê hương đất nước bộc lộ tình yêu tha thiết đối với quê hương đất nước thể hiện được niềm tin vào cuộc đời đất nước với những chuyện giá trị truyền thống vẫn bằng là một lời từ biệt của Thanh Hải để hòa vào cõi vĩnh hằng Tuy nhiên đây không phải là bài ca buồn mà là một lời ca ngân nga mãi mãi với một người đang nằm trên giường bạn thì có lẽ ông đang sống những giây phút cuối đời chỉ có những quê hương tha tình yêu thương quê hương tha thiết với tạo nên mặc liền cảm xúc dồi dào và lần sau đến thế và Tâm Nguyễn Thanh Hải cũng xuất phát từ tình cảm ấy