Giáo án phát triển năng lực Ngữ văn Lớp 9 - Tiết 31: Cảnh ngày xuân

Tiết 31 CẢNH NGÀY XUÂN
 (Trích: Truyện Kiều)
 - Nguyễn Du – 
Hôm trước, ở bài “Chị em TK”. Các em đã thấy được ngòi bút tài hoa của ND khi miêu tả. Nhưng khi nói về nghệ thuật miêu tả thì chúng ta biết ND không chỉ tinh diệu trong việc tả người mà ông còn rất độc đáo trong nghệ thuật tả cảnh. Nói tới nghệ thuật tả cảnh độc đáo của ND, chúng ta không thể không nói tới đoạn trích “Cảnh ngày xuân” trích trong Truyện Kiều. Hôm nay, cô cùng các em đi tìm hiểu đoạn trích để cùng thưởng thức tài hoa miêu tả của ông à Ghi đầu bài
H. động của thầy
H. động của trò
 G.v: Hướng dẫn đọc
 G.v đọc mẫu
 H.s đọc tiếp
? Em hãy nêu vị trí của đoạn trích trong “Truyện Kiều”?
? Em hãy cho biết đại ý của đoạn trích?
Miêu tả cảnh mùa xuân, cảnh lễ hội xuân và cảnh hội tan
? Đoạn trích sử dụng phương thức biểu đạt chính nào?
? Đoạn trích chia làm mấy phần? Nêu nội dung khái quát của từng phần?
? Từ việc tìm hiểu bố cục, em hãy cho cô biết đoạn trích được miêu tả theo trình tự nào?
? Bốn câu thơ đầu miêu tả khung cảnh mùa xuân vào thời điểm nào trong ngày?
- Buổi sáng
Từ ngữ nào cho em biết 4 câu thơ đầu miêu tả cảnh buổi sớm mùa xuân?
- Thiều quang: làn ánh sáng đẹp của mùa xuân
? Khung cảnh ngày xuân được nhà thơ miêu tả bằng những hình ảnh nào?
H.s trả lời
G.v đưa slie
? Em có nhận xét gì về trình tự miêu tả khung cảnh mùa xuân ở 4 câu thơ đầu?
- Miêu tả từ cái nhìn thời gian đến cái nhìn không gian
? Nhà thơ đã sử dụng những bpnt gì để miêu tả khung cảnh ngày xuân?
? Em hãy chỉ ra hình ảnh ẩn dụ, nhân hóa được sử dụng ở hai câu thơ đầu?
- Con én đưa thoi
? Hãy cho cô biết tác dụng của việc sử dụng hình ảnh ẩn dụ này?
( Nói cách khác, việc sử dụng hình ảnh ẩn dụ “Con én đưa thoi” nhà thơ muốn nói lên điều gì?)
G.V chốt:
 Đây vừa là hình thực vừa là hình ảnh ẩn dụ. Nó là hình ảnh thực là bởi khi mỗi độ xuân về thì từng đàn chim én lại bay đi bay lạikhung dệt. Từ hình ảnh này, nhà thơ muốn nói rằng thời gian trôi rất nhanh y như thoi đưa nước chảy.
? Cụ thể là thời gian đang ở thời điểm nào của mùa xuân?
- Cuối xuân – tháng 3
? Hình ảnh nào trong thơ đã cho em biết đây chính là thời điểm cuối xuân ( đang ở tháng 3)?
- Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi
G.V chốt:
Đúng rồi, một năm có 12 tháng, chia làm 4 mùa: xuân, hạ, thu, đông...mỗi mùa là 3 tháng, tương ứng với 90 ngày. Vậy mà làn ánh sáng đẹp của mùa xuân đã trở đi trở lại hơn 60 ngày, thời gian lúc này đã sang tháng 3, điều này có nghĩa là mùa xuân thì sắp hết.
? Như chúng ta đều biết, thời gian vốn nó vẫn vậy, có nghĩa là nó không hề nhanh và chẳng bao giờ chậm, nó vận hành theo quy luật của tạo hóa, song đôi lúc chúng ta vẫn nói là thời gian trôi thật nhanh hay thời gian đi chậm lại... tất cả đều là do cảm nhận chủ quan của mỗi con người ở mỗi hoàn cảnh nhất định. Vậy ở đoạn trích này, khung cảnh mùa xuân được tác giả miêu tả qua cái nhìn của ai?
- Nhân vật Thúy Kiều
? Vậy trước bước đi của thời gian, tâm trạng của nhân vật trữ tình có gì đặc biệt?
? Từ ngữ nào đã giúp em nhận ra tâm trạng ấy ?
- Từ “đã” – Bác đã đi rồi sao Bác ơi....
G.v chốt:
Trước sự cảm nhận về việc thời gian trôi quá nhanh nên con người cảm thấy nuối tiếc về mùa xuân cũng là điều khó tránh khỏi. Bời nếu một năm người ta thường nói đẹp nhất là mùa xuân thì đời người đẹp nhất là tuổi trẻ (tuổi xuân) . Nếu mùa xuân là mùa của lộc non trồi biếc đang đua nhau phát triển thì tuổi trẻ là lứa tuổi mà con người có lắm hoài bão, nhiều khát khao cũng như những đam mê mãnh liệt... cho nên niềm tiếc nuối cũng là tâm trạng của không ít thi nhân, vì sao vậy, phải chăng là vì:
 Lòng tôi rộng nhưng lượng đời cứ chật
Không cho dài tuổi trẻ của nhân gian
Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn
Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại
Có lẽ bởi thế mà chính XD cũng từng có những lời thơ đầy tiếc nuối trước bước đi vội vã của thời gian:
Nhanh lên chứ vội vàng lên với chứ
Em ơi em tình non đã già rồi
Bởi vì ông luôn cảm thấy:
Xuân đương tới nghĩa là xuân đương qua...
Nhưng ở đoạn trích này, có lẽ do quy tắc của việc biểu hiện cái tôi trong vă học trung đại nên ND đã không để cho nhân vật của mình kêu lên đầy táo bạo và mãnh liệt như XD mà thôi.
Nếu qua cái nhìn của thời gian,khung cảnh ngày xuân hiện ra đầy tiếc nuối thì qua cái nhìn về không gian, khung cảnh ngày xuân được cảm nhận như thế nào? Chúng ta đi tìm hiểu tiếp hai câu thơ sau:
 - G.v đọc
?Một em hãy cho cô biết, nền của bức tranh được nhà thơ miêu tả bằng gam màu gì?
- Màu xanh của cỏ non
G.v gạch chân 3 từ “non” và hỏi:
? Từ non bổ sung nghĩa cho những từ nào? (Cái gì non? Non như thế nào?)
- Từ non vừa bổ sung nghĩa cho danh từ cỏ đồng thời vừa bổ sung nghĩa cho tính từ xanh. 
? Từ « tận » cho em thấy không gian ở đây ra sao ?
- Không gian rộng, khoáng đạt
G.v chốt :
 ND không chỉ khéo léo trong việc sử dụng các BPNT mà ông còn rất tài hoa khi sử dụng các từ loại và ở đây ta nhận thấy cái tài đó của ông khi ông sử dụng tính từ « non » trong câu thơ « Cỏ non. » từ non vừa bổ nghĩa cho danh từ cỏ, đồng thời vừa bổ nghĩa cho tính từ « xanh » đã làm nổi bật lên màu xanh non tơ của cỏ, một màu xanh tràn đầy sức sống.
Như we đều biết, khi cái giá lạnh của mùa đông qua đi, thì nắng xuân ấm áp đến, mưa xuân lất phất bay, gió xuân nhè nhẹ thổi cho nên cỏ non phát triển vô cùng mạnh mẽ Không chỉ thế, 3 từ « tận chân trời » lại khiến cho màu xanh ấy kết thành một hình khối, mở rộng không gian, đó là không gian xuân bạt ngàn màu xanh trải dài tới tận chân trời. trước mắt người đọc mở ra một màu xanh vo tận đó chính là phông nền của bức tranh xuân
? Ngoài việc sử dụng tính từ non một cách tinh tế, thì ND còn rất thành công khi sử dụng nghệ thuật đảo ngữ để miêu tả khung cảnh ngày xuân, em hãy chỉ ra câu thơ đã sử dụng nghệ thuật đó ?
- Cành lê trắng điểm
? Hãy chỉ ra tác dụng của việc sử dụng nghệ thuật đảo ngữ của câu thơ ?
- Nhấn mạnh sắc trắng của bông hoa lê
G.v : Ngoài việc muốn nhấn mạnh sắc trắng của bông hoa lê, từ điểm còn thể hiện nét chấm phá tài tình trong bút pháp vẽ tranh tàu cổ.
? Từ việc phân tích trên, em có nhận xét gì về khung cảnh ngày xuân qua ngòi bút tài hoa của ND ?
G.v chốt :
Có thể nói đây là một bức họa tuyệt tác về cảnh ngày xuân trong sángtrong sáng và trẻ trung, nhẹ nhàng và thanh khiết.
Hai câu thơ này của Nd có lẽ được nhà thơ ND lấy cảm hứng từ hai câu thơ cổ TQ :
Phương thảo liên thiên bích
Lê chi sổ điểm hoa
? Lễ hội xuân diễn ra mấy hoạt động ? Đó là những hoạt động nào ?
? Em đã bao giờ đi tảo mộ vào ngày thanh minh chưa ? Em hiểu gì về lễ tảo mộ ? Hội đạp thanh?
?Nhà thơ ND đã miêu tả lễ tảo mộ qua những hình ảnh nào?
? Em hãy cho cô biết người tham gia lễ hội là những ai?
- Tài tử, giai nhân (trai thanh gái lịch)
?Tìm cho cô những từ ngữ, hình ảnh miêu tả cảnh người đi chẩy hội?
? Xác định kiểu từ loại của những từ mà cô gạch chân? Nêu tác dụng của việc sử dụng những từ loại này để miêu tả cảnh lễ hội xuân? 
G.v trình chiếu slie bảng
Danh từ
Động từ
Tính từ
? Bên cạnh việc sử dụng các từ loại, nhà đại thi hào ND còn sử dụng những bpnt nào để miêu tả khung cảnh lễ hội xuân?
? Bằng việc sử dụng khá tài tình các kiểu từ loại kết hợp với nghệ thuật so sánh, ẩn dụ, nhà thơ ND đã cho ta thấy không khí của lễ hội xuân ra sao?
? Qua đó em thấy tâm trạng của người đi chẩy hội đó là tâm trạng gì?
- Náo nức, rạo rực, tươi vui...
GV LIÊN HỆ VỚI LỄ HỘI CÙ TU
Em đã bao giờ đi dự lễ hội chưa?
Em đã từng đi tảo mộ rồi, lễ hội em cũng tham gia rồi (hàng năm ở xã ta vẫn có lễ hội ở Cù Tu, vậy em thấy khung cảnh và không khí của lễ hội trong đoạn trích Cảnh ngày xuân trích trong Truyện Kiều của ND và không khí lễ hội ở quê em có giống nhau không?)
G.v chuyển ý: 
G.v trình chiếu slie lễ hội
? Nếu ở 4 câu thơ đầu của đoạn trích, nhà thơ ND đi miêu tả khung cảnh buổi sớm mùa xuân trong sáng, trẻ trung tràn đầy sức sống thì ở 6 câu thơ cuối, ông đi khắc họa khung cảnh mùa xuân ở thời điểm nào trong ngày?
- Buổi chiều
Đây cũng chính là thời điểm mà chị em Kiều du xuân trở về
? Dưới ngòi bút tài hoa của ND, khung cảnh buổi chiều xuân được hiện ra qua những hình ảnh nào?
- Trước hết phải nói đến hình ảnh người đi chẩy hội, hình ảnh người đi chẩy hội ra về được nhà thơ ND miêu tả ra sao?
- Chị em thơ thẩn dan tay...
Con người thì như vậy, còn thiên nhiên của buổi chiều xuân có gì đặc biệt?
? Nhà thơ đã sử dụng bpnt gì để miêu tả khung cảnh buổi chiều xuân ?
? Việc sử dụng hàng loạt các từ láy để miêu tả có tác dụng gì trong việc khắc họa cảnh buổi chiều xuân?
? Từ tà tà cho em thấy thời gian lúc này chuyển động nhanh hay chậm?
tà tà: mặt trời dần dần xuống bóng, thời gian chuyển động một cách từ từ, chầm chậm
? Từ thơ thẩn cho em thấy tâm trạng của con người lúc này ra sao?
Thơ thẩn: vừa miêu tả bước chân chậm dãi của chị em TK, đồng thời vừa diễn tả tâm trạng bâng khuâng tiếc nuối về một ngày xuân tươi vui đã qua đi một cách nhanh chóng
? Hàng loạt các hình ảnh “tiểu khê”, nhịp cầu nho nhỏ cho em thấy không gian của buổi chiều xuân có gì khác so với không gian của buổi sớm mùa xuân?
 à Không gian nhỏ hẹp
? Các từ láy “nao nao, thanh thanh, nho nhỏ” cho em thấy thiên nhiên của buổi chiều xuân chất chứa tâm trạng như thế nào?
thanh thanh: thiên nhiên chất chứa một nỗi buồn mênh mang.
Nao nao thể hiện một tâm trạng buồn nhưng ẩn sau cái nỗi buồn ấy có điều gì đó bất an, quả thật theo dòng nước nhỏ đã dẫn chân Kiều đến với nấm mộ của Đạm Tiên.
? Vì sao thiên nhiên ở đây lại mang một nỗi buồn mênh mang như vậy?
Vì tâm trạng của con người buồn nên thiên nhiên nhuốm màu tâm trạng
G.v: Quả đúng như vậy, thiên nhiên thì vẫn thế thôi, thiên nhiên vốn không biết buồn, chỉ có lòng người buồn mà thôi. Tuy nhiên, nói như ND thì “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu, người buồn cảnh có vui đâu bao giơ” bởi vậy nên thiên nhiên thấm đẫm một nỗi buồn đó chính là nỗi buồng của lòng người dược dàn trải ra ngoài cảnh vật, thiên nhiên nhuốm màu tâm trạng. Đó cũng chính là bút pháp tiêu biểu của Đường thi :Tả cảnh ngụ tình mà ND đã kế thừa nó một cách sáng tạo và ông gặt hái được nhiều thành công khi sử dụng bút pháp cổ điển đó bằng chính tài hoa của bàn thân 
? Như vậy, so với khung cảnh mùa xuân vào buổi sáng, em thấy khung cảnh của buổi chiều xuân có gì giống và khác biệt?
à G.v trình chiếu slie so sánh
Giống:
Đều miêu tả về ngày xuân
Đều mang theo một vẻ đẹp đầy chất thơ và thấm đẫm chất trữ tình 
Con người cảm thấy tiếc nuối
Khác: 
4 câu đầu: Cảnh buổi sớm mùa xuân
+ Không gian khoáng đạt
+ Tâm trạng phơi phới tươi vui
6 câu cuối:miêu tả cảnh buổi chiều xuân
+ Không gian: nhỏ hẹp
+ Tâm trạng buồn mênh mang
G.v: quả đúng như vậy, nếu buối sáng mùa xuân dưới ngòi bút của ND hiện lên mang theo nét trẻ trung, tinh khôi, tràn đầy sức sống và tâm trạng con người vì thế mà cũng phơi phới, tươi vui thì ngược lại, khung cảnh của buổi chiều xuân lại thấm đẫm một nỗi buồn mênh mang, bởi vậy mà tâm trạng của con người cũng buồn bâng khuâng không kém. Tuy đều giống nhau ở niềm tiếc nuối nhưng ở đây, nỗi buồn dường như còn mang theo một sự dự cảm về một điều gì đó mơ hồ. và quả thật
? 
I. Đọc và tìm hiểu chung
 1. Đọc
 2. Chú thích
 3. Vị trí đoạn trích: 
Phần 1: Gặp gỡ và đính ước
 4. Đại ý
 5. Phương thức biểu đạt: Miêu tả
 6. Bố cục: 3 phần – Slie
=> Miêu tả theo trình tự thời gian
II. Phân tích
1. Khung cảnh ngày xuân
- Con én đưa thoi
- Thiều quang...ngoài 60
- Cỏ non xanh...
- Cành lê trắng điểm..
NT: ẩn dụ, nhân hóa
 Miêu tả, đảo ngữ
à Thời gian trôi rất nhanh
à Nuối tiếc
à Bức tranh sinh động có hồn về một buổi sáng mùa xuân tinh khôi, thanh khiết và tràn đầy sức sống.
2. Khung cảnh lễ hội xuân
* 2 hoạt động
- Lễ tảo mộ: sửa sang, khấn vái trước phần mộ của người thân
+ Ngổn ngang gò đống
+ Thoi vàng vó 
+ Tro tiền giấy bay
- Hội đạp thanh: du xuân trên đồng cỏ
- Người đi chẩy hội: 
- Dập dìu tài tử giai nhân
- Nô nức yến anh
- Chị em sắm sửa
- Ngựa xe như nước
- Áo quần như nêm
Dùng từ ghép, từ láy giàu sức gợi, sử dụng các kiểu từ loại dt, đt, tt
Dùng hình ảnh ẩn dụ, hoán dụ, so sánh
è Không khí của lễ hội thật là đông vui, rộn ràng và nhộn nhịp
à Mang đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc Việt.
3. Khung cảnh chị em Kiều du xuân trở về
-T.gian: buổi chiều
- Con người: thơ thẩn dan tay
- Thiên nhiên:
 + Tà tà bóng ngả về tây
 + Tiểu khê
 + Phong cảnh thanh thanh
 + Nao nao dòng nước
 + Dịp cầu nho nhỏ
à sử dụng hàng loạt các từ láy
Để miêu tả
à thiên nhiên đẹp nhưng nhuốm màu tâm trạng buồn mênh mang
III. Tổng kết
1. Nghệ thuật
2. Nội dung