Câu hỏi thông hiểu Ngữ văn Lớp 9 - Văn bản "Ánh trăng"

CÂU HỎI THÔNG HIỂU TRONG BÀI “ ÁNH TRĂNG”
( Nguyễn Duy)
Khổ 1 +2
Hồi nhỏ sống với đồng
với sông rồi với bể
hồi chiến tranh ở rừng
vầng trăng thành tri kỉ
Trần trụi với thiên nhiên
hồn nhiên như cây cỏ
ngỡ không bao giờ quên
cái vầng trăng tình nghĩa
Câu 1: Chỉ ra biện pháp tu từ được sử dụng trong hai câu đầu đoạn thơ 1. Nêu tác dụng của biện pháp tu từ đó. 
+ điệp từ “ với “ và liệt kê : đồng , sông ,bể 
+ Gợi ra không gian mênh mông , êm đềm , trong sáng , đầy kỉ niệm tuổi thơ
+ Trong những năm tháng ấy trăng và người là bạn , gắn bó mật thiết chia sẻ ngọt bùi .
+ Tác giả : ta cảm nhận được niềm hạnh phúc của tuổi thơ tác giả khi gắn bó hòa hợp với thiên nhiên.
Câu 2: Câu thơ: “vầng trăng thành tri kỉ” tác giả đã sử dụng nghệ thuật gì ? nêu tác dụng ?
Định hướng:
- Sử dụng nghệ thuật nhân hóa qua từ “ tri kỉ”
- Tác dụng: gợi lên sự gắn bó thân thiết giữa vầng trăng và con người.Trăng trở thành người bạn của con người, chia sẻ buồn vui, tiếp thêm niềm tin sức mạnh cho người lính trong những năm tháng chiến đấu đầy gian khổ hiểm nguy ...
- Tác giả : hiểu và trân trọng tình cảm của trăng,sống thủy chung, tình nghĩa..
Câu 3: Giải nghĩa từ “tri kỉ “. Ghi lại câu thơ có sử dụng từ “tri kỉ “ trong chương trình Ngữ Văn 9 . Nêu sự khác nhau giữa hai từ tri kỉ đó 
- Tri kỉ : hiểu bạn như hiểu mình .
- Câu thơ “ Đêm rét chung chăn thành đôi tri kỉ “
- Khác nhau: 
+ Bài “ Ánh trăng “ từ “ tri kỉ “ dùng phép nhân hóa để khẳng định tình cảm cao đẹp giữa người và trăng.
+ Bài “ Đồng chí” : ngợi ca tình bạn giữa những người lính chống Pháp.
Câu 4: Trong bài thơ các hình ảnh : đồng , sông, bể , rừng được nhắc lại ở một khổ thơ khác . Em hãy chép lại chính xác khổ thơ đó. Theo em, các hình ảnh :đồng , sông, bể , rừng ở hai khổ thơ khác nhau như thế nào ?
- Học sinh chép khổ thơ.
- Khác nhau: Khổ 1 hình ảnh:đồng ,sông, bể , rừng là hình ảnh thiên nhiên ,gợi không gian mênh mông rộng lớn. Là hình ảnh gắn liến với thực tế trong quá khứ êm đềm của tác giả.
- Khổ 5 như là đồng là bể / như là sông là rừng là phép so sánh ,liệt kê được hiểu theo nghĩa khái quát. Đồng , sông, bể , rừng biểu tượng cho những kỉ niệm đẹp trong quá khứ, những kỉ niệm ấy cứ ùa về trong tâm trí của con người như một dòng chảy, gợi con người nhớ về quãng thời gian đẹp đẽ nhất của mình. Là hình ảnh chỉ xuất hiện trong tâm tưởng nhà thơ khi gặp lại trăng.
Câu 5:Ở khổ thơ thứ nhất mối quan hệ gắn bó giữa con người và vầng trăng được thể hiện qua từ nào ? Chép lại chính xác câu thơ chưa từ đó trong một bài thơ đã học trong chương trình Ngữ Văn 9 . Ghi rõ tên tác giả, tác phẩm 
- Mối quan hệ giữa “người” và “trăng” được thể hiện qua từ “tri kỉ”. 
- "Đêm rét chung chăn thành đôi tri kỉ “ ( Đồng chí – Chính Hữu ).
Câu 6: Từ “ ngỡ” trong câu thơ : “ ngỡ không bao giờ quên” thuộc từ loại gì?Có tác dụng gì trong việc thể hiện mạch cảm xúc của bài thơ ? 
-> Động từ “ngỡ” báo trước sự thay đổi, chuyển biến trong tình cảm của con người dù tác giả đã từng tâm niệm mối tình tri kỉ, ân nghĩa giữa người và trăng không bao giờ phai nhạt.
- Cách sử dụng từ tinh tế và khéo léo của tác giả
Câu 7: Chỉ ra và nêu tác dụng của biện pháp tu từ đặc sắc được sử dụng trong hai dòng thơ sau : Trần trụi với thiên nhiên – hồn nhiên như cây cỏ.
- Nghệ thuật so sánh, nhân hóa, ẩn dụ
- So sánh tâm hồn, suy nghĩ của con người với thiên nhiên, với cỏ cây, hoa lá.
- Gợi hình dung rõ tình cảm, cách suy nghĩ, cách sống của con người trong cuộc sống tuy còn khó khăn thiếu thốn rất hồn nhiên, vô tư, trong sáng. Tình cảm của người với trăng trong sáng, vô tư, hồn nhiên .
- Tác giả : là người sống giản dị, gắn bó với thiên nhiên, hiểu và trân trọng tình cảm của trăng, sống thủy chung, tình nghĩa...
Câu 8 : Dòng thơ “cái vầng trăng tình nghĩa”sử dụng biện pháp tu từ nào ? Nêu tác dụng biện pháp tu từ đó ?
- Vầng trăng được nhân hóa cao độ để trở thành người bạn tinh thần của nhà thơ , một người bạn tri âm tri kỉ ,chia sẻ mọi vui buồn , đồng cam cộng khổ ...
- Tình cảm gắn bó bền chặt của con người và vầng trăng => vẻ đẹp tâm hồn của con người và trăng trong quá khứ.
- Tác giả : hiểu và trân trọng tình cảm của trăng, sống thủy chung, tình nghĩa 
Khổ 3+4
Từ hồi về thành phố 
quen ánh điện cửa gương 
vầng trăng đi qua ngõ 
như người dưng qua đường 
Thình lình đèn điện tắt 
phòng buynh-đinh tối om 
vội bật tung cửa sổ 
đột ngột vầng trăng tròn
Câu 1: Chỉ ra và nêu tác dụng của biện pháp tu từ có trong dòng thơ sau : Từ hồi về thành phố /quen ánh điện cửa gương.
- Nghệ thuật hoán dụ “ ánh điện cửa gương”
- Gợi cuộc sống đầy đủ tiện nghi , khép kín trong những căn phòng hiện đại , xa rời thiên nhiên.
- Hoàn cảnh sống thay đổi , con người thay đổi thói quen , quên đi cuộc sống tràn đầy ánh trăng ,quên đi người bạn nghĩa tình năm xưa...
- Tác giả: tinh tế trong việc dẫn dắt, tạo tình huống cho câu chuyện
Câu 2: Chỉ ra và nêu tác dụng của biện pháp tu từ có trong dòng thơ sau : "vầng trăng đi qua ngõ/ như người dưng qua đường"
- Nghệ thuật: nhân hóa , so sánh 
-Vầng trăng được nhân hóa như con người, vẫn dõi theo bước đường con người vẫn tròn đầy , vẫn thủy chung tình nghĩa .Nhưng đối lập với trăng, tình cảm của con , hờ hững , lạnh nhạt , dửng dưng đến vô tình.
- Với người lính vầng trăng trở thành người xa lạ => Tình cảm thay đổi khi hoàn cảnh sống đổi thay của con người thật đáng sợ. Con người đã trở thành kẻ bạc bẽo, vô tình . Sự vô tâm của con người đã khiến họ trở thành kẻ quay lưng với quá khứ.
=> Gợi nỗi xót xa , đau lòng...
- Tác giả: tinh tế trong việc khắc họa tâm lí, tình cảm của nhân vật trữ tình.
Câu 3: Viết về trăng, ở hai khổ thơ đầu Nguyễn Duy dùng từ “tri kỉ”, “tình nghĩa” đến khổ thơ thứ ba tác giả lại dùng từ “người dưng”. Hãy lí giải vì sao nhà thơ lại viết như thế?
Tác giả viết như vậy bởi vì:
+Trong quá khứ: người và trăng luôn đồng hành, có nhau trong mọi hoàn cảnh, con người gắn bó, gần gũi, hòa mình với trăng với thiên nhiên.
+Còn hiện tại: con người sống tách biệt thiên nhiên, xa rời thiên nhiên, mà làm bạn với ánh điện cửa gương,quen với cuộc sống hiện đại, nên con người quên trăng. 
- Cách dùng từ của tác giả đã giúp ta cảm nhận được sự thay đổi trong tình cảm của người với trăng.
Câu4:
- Tình huống “Thình lình đèn điện tắt” có vai trò, ý nghĩa gì trong bài thơ?
- Đoạn thơ trên gợi nhắc cho em nhớ tới bài thơ nào mà ở đó, hình ảnh trăng và rừng cũng trở nên vô cùng gần gũi, thân thuộc với cuộc đời người lính? Hãy ghi rõ tên tác giả của tác phẩm ấy.
- Tình huống Thình lình đèn điện tắt có vai trò, ý nghĩa: tạo nên bước ngoặt trong việc thể hiện cảm xúc của bài thơ và từ đó làm nổi bật chủ đề tác phẩm.
- Đoạn thơ trên gợi nhắc bài thơ “Đồng chí”, tác giả Chính Hữu.
Câu 5. Có ý kiến cho rằng khổ thứ tư của bài thơ là bước ngoăt của mạch cảm xúc. Em có đồng ý với ý kiến đó không? Vì sao?
- Là ý kiến đúng đắn.
- Tác giả thay đổi mạch cảm xúc khi gặp tình huống bất ngờ trong cuộc sống.
- Khổ thơ thứ 4 của bài thơ là bước ngoặt của mạch cảm xúc. Trong dòng diễn biến thời gian, sự việc bất thường ở khổ thơ thứ tư: “Thình lình đèn điện tắt”, chính là bước ngoặt để tác giả bộc lộ cảm xúc, cũng chính là chủ đề bài thơ. Cuộc sống với bộn bề, lo toan vất vả đã cuốn con người theo dòng chảy, trăng tưởng đã mờ chìm đi trước một cuộc sống thị thành bộn bề, gấp gáp nhưng rồi vầng trăng xưa đã có dịp sáng lên trong một khoảnh khắc khi cuộc sống hiện đại biến mất để rồi tác giả đã gửi đến một triết lí: cuộc đời mỗi con người giống như một dòng chảy có những quanh co, uốn khúc nhưng phải qua những khúc quanh, qua những biến cố, con người mới nhận ra đâu là chân giá trị của cuộc sống.
Câu 6 : Từ “thình lình” và “đột ngột” đặt ở đầu câu có tác dụng gì? Hai từ này có thể thay đổi vị trí cho nhau được không? Vì sao?
- Hai từ : “thình lình và “đột ngột” đảo lên đầu câu tạo nên nhịp thơ nhanh và nhấn mạnh tính chất bất thường của tình huống.
- Hai từ này không đổi vị trí cho nhau được vì:
+Từ “ Thình lình”: chỉ diễn tả sự việc nhanh, bất ngờ của đèn điện tắt
+ Từ “đột ngột” diễn tả cảm xúc thảng thốt , bất ngờ của con người khi nhận ra trăng vẫn tròn , vẫn tỏa sáng , vẫn đồng hành cùng con người...
=> Đổi vị trí: không phù hợp với trình tự sự việc và cảm xúc( Sự việc xảy ra trước cảm xúc của con người)
Khổ 5+ 6 :
Ngửa mặt lên nhìn mặt
có cái gì rưng rưng
như là đồng là bể
như là sông là rừng...
Trăng cứ tròn vành vạnh
kể chi người vô tình
ánh trăng im phăng phắc
đủ cho ta giật mình.
Câu 1: Nghĩa của từ “ mặt” trong câu thơ “ Ngửa mặt lên nhìn mặt” được hiểu như thế nào? Đó là hiện tượng gì trong tiếng Việt? Nêu hiệu quả nghệ thuật trong cách sử dụng từ?
- Giải nghĩa từ “mặt”1: Khuôn mặt của con người, từ “mặt”2: mặt trăng.
- Đây là từ nhiều nghĩa, và là hiện tượng chuyển nghĩa của từ trong tiếng Việt.
- Tác dụng: Tạo sự đa nghĩa cho ý thơ: con người đối diện với trăng, hay đối diện với người bạn mình trong quá khứ, đối diện với con người thực của mình trong quá khứ, bạc bẽo vô tình đối diện với thủy chung, nghĩa tình; hiện tại đối diện với quá khứ. 
- Liên hệ: Cách sử dụng từ tinh tế và khéo léo của tác giả
Câu 2: Chỉ ra những từ láy được sử dụng trong đoạn thơ 5+6 và cho biết tác dụng của các từ láy này trong việc thể hiện dòng cảm xúc của nhân vật trữ tình?
- Các từ láy: rưng rưng, vành vạnh, phăng phắc.
- Tác dụng:
+ rưng rưng: gợi cảm xúc nghẹn ngào, muốn khóc mà không thể khóc → diễn tả tâm trạng con người khi đối diện với trăng.
+ “Vành vạnh”: gợi tả dáng vẻ tròn đều và đầy đặn → biểu tượng cho sự tròn đầy, thủy chung, trọn vẹn của thiên nhiên, quá khứ nghĩa tình.
+ “Phăng phắc”: nhấn mạnh trạng thái im lặng đến mức không có một tiếng động dù là nhỏ nhất → gợi liên tưởng đến cái nhìn bao dung, độ lượng mà nghiêm khắc của trăng – người bạn thủy chung, quá khứ ân tình.
=> Giàu sức gợi tả và biểu cảm, đem đến những liên tưởng sâu sắc, tinh tế về tình nghĩa vẹn đầy, thủy chung và lời nhắc nhở, tự vấn lương tâm.
- Tác giả: nhìn nhận sự việc sâu sắc, từ câu chuyện riêng nâng lên thành triết lí trong cuộc sống: cần biết trân trọng quá khứ.
Câu 3: Trong bài thơ "Ánh trăng", tác giả Nguyễn Duy viết: "Ngửa mặt lên nhìn mặt"
1. Bài thơ được sáng tác theo thể thơ nào? Giới thiệu ngắn gọn về thể thơ đó.
2. Từ "mặt" thứ hai trong câu thơ đã cho được chuyển nghĩa theo phương thức gì? Phân tích hiệu quả nghệ thuật của cách dùng từ nhiều nghĩa như vậy.
ĐH : Thể thơ 5 chữ
Giới thiệu ngắn gọn về thể thơ:
+ Mỗi dòng thơ có 5 tiếng, bốn dòng tạo thành một khổ thơ
+ Vần chân hoặc vần lưng, vần cách hoặc liền.
+ Nhịp thơ: 2/3, 3/2 linh hoạt
- Chuyển nghĩa theo theo phương thức ẩn dụ
- Hiệu quả nghệ thuật: 
+Từ “ mặt” mang ý nghĩa ẩn dụ sâu xa , gợi cái linh hồn , tinh thần sự vật : Mặt gợi hình ảnh mặt trăng, thiên nhiên tươi mát, là gương mặt bạn tri kỉ , quá khứ nghĩa tình , lương tâm của chính mình.
+Hai từ “ mặt” trong cùng câu thơ tạo tư thế đối mặt , đối diện đàm tâm giữa người và trăng , thức tỉnh mọi người hướng tới lối sống cao đẹp thủy chung .
Câu 4:Em hiểu “ giật mình" ở đây là gì ?Theo em, nguyên nhân nào dẫn đến cái "giật mình” của nhân vật?
- “Giật mình " : thức tỉnh , tự vấn lương tâm , tự hối lỗi , ăn năn...
- Khách quan : 
+ Bất ngờ gặp lại vầng trăng ,nhận thấy trăng vẫn đồng hành cùng con người. 
+ Ánh trăng – ánh mắt người bạn soi rọi đến góc khuất của tâm hồn khiến nhà thơ nhận ra sự bội bạc của bản thân với người bạn thủy chung , tình nghĩa...
- Chủ quan : nhận ra mình đã thay đổi , đã vô tình bạc nghĩa quay lưng lại với quá khứ , ân tình thủy chung => cần phải thay đổi ...
Câu 5: Trong bài thơ “Đồng chí” của Chính Hữu, trăng xuất hiện trong câu thơ: “Đầu súng trăng treo”. Hãy so sánh hình ảnh trăng trong câu thơ ấy với hình ảnh trăng trong câu thơ: “Trăng cứ tròn vành vạnh”.
* So sánh hình ánh trăng trong câu thơ của Chính Hữu với hình ảnh trăng trong câu thơ của Nguyễn Duy: 
- Những nét giống nhau của hình ảnh trăng: 
+Đều là vẻ đẹp của thiên nhiên.
+Gắn với hình tượng người lính trong kháng chiến; mang ý nghĩa biểu tượng ( ẩn dụ)
- Những nét khác nhau: 
+ “trăng treo” gợi mối liên tưởng đến giây phút bình yên nơi chiến trường, tượng trưng cho hòa bình mà con người đang khao khát trong tương lai; 
+ “trăng cứ tròn vành vạnh” gợi mối liên tưởng quá khứ tròn đầy, thủy chung, ân nghĩa, không bao giờ đổi thay.
Câu 6: Từ láy “ rưng rưng” trong câu thơ thứ hai cho em hiểu gì về cảm xúc của nhà thơ?
- “ rưng rưng” từ láy gợi lên dòng nước mắt cứ chực trào ra , nghẹn ngào , thổn thức . Nó diễn tả sự xúc động mãnh liệt đến lặng người đi của con người trong giây phút đối diện với trăng . Từ giây phút ấy , những kỉ niệm trong quá khứ ùa về .
Câu 7 :Chép hai câu thơ trong bài thơ cũng gợi tả sự đối diện giữa con người và vầng trăng . Ghi rõ tên , tác phẩm
Ngẩng đầu nhìn trăng sáng
Cúi đầu nhớ cố hương 
( Tĩnh dạ tứ - Lý Bạch )
Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ.
( Ngắm trăng – Hồ Chí Minh )
Câu 8 : Chỉ ra các biện pháp tu từ được sử dụng trong hai câu:
” ánh trăng im phăng phắc 
đủ cho ta giật mình”
Nêu tác dụng của các biện pháp tu từ đó ?
+ Biện pháp tu từ : nhân hóa ánh trăng như một người cụ thể ( ánh trăng- im phăng phắc)
+ Gợi cái nhìn nghiêm khắc mà bao dung , độ lượng của người bạn thủy chung, tình nghĩa , nhắc nhở nhà thơ và mỗi chúng ta : con người có thể quên đi thiên nhiên còn nghĩa tình quá khứ thì luôn tròn đầy , bất diệt . 
=> Hình ảnh ánh trăng mang ý nghĩa biểu tượng , giàu ý nghĩa.
+ Tác giả : rung lên hồi chuông cảnh tỉnh , nhắc nhở mỗi người về lối sống ân tình thủy chung..
Câu 9 : Vì sao có thể nói đó là cái “ giật mình “ đầy ý nghĩa ?
- Tác giả đã nhận ra sự bạc bẽo vô tình của mình , bóng tối trong tâm hồn mình.. - Ăn năn , sám hối vì thái độ bội bạc ...
- Nhắc nhở mọi người tới lối sống cao đẹp , đầy nhân văn, là bài học của mọi người, mọi thời đại, ..
Câu 10 : Ở phần trên của bài thơ , khi nói đến sự xuất hiện của vần trăng, tác giả viết “ vầng trăng tròn" , trong đoạn thơ này , một lần nữa nhà thơ lại viết “Trăng cứ tròn vành vạnh” . Theo em , việc lặp lại hình ảnh này có ý nghĩa gì ?
- Việc lặp lại hình ảnh “vầng trăng tròn” nhằm mục đích nhấn mạnh vào vẻ vẹn nguyên , tròn đầy , thủy chung của những ân tình của thiên nhiên , đồng đội, nhân dân, ...trong quá khứ. Từ đó càng làm nổi bật sự đổi thay bội bạc của con người.
- Tác giả: Tinh tế trong cách sử dụng từ .
Câu 11: Hình ảnh trăng xuyên suốt bài thơ mang ý nghĩa như thế nào ? Vì sao khổ cuối nhà thơ lại sử dụng ánh trăng chứ không phải vầng trăng? Cách thay đổi hình ảnh trong thơ như vậy em còn bắt gặp trong bài thơ nào? Của ai? 
*Ý nghĩa của hình ảnh trăng xuyên suốt bài thơ mang ý nghĩa sâu sắc:
-Là biểu tượng cho thiên nhiên quê hương đất nước hồn nhiên tươi mát...
-Là người bạn ( đông đội , đồng bào ) luôn đồng hành chia sẻ
-Là quá khứ nghĩa tình vẹn nguyên không thay đổi 
-Là nhân chứng lịch sử vừa nghiêm khắc vừa bao dung...
-Khổ cuối sử dụng ánh trăng chứ không phải là vầng trăng để nhấn mạnh vào thứ ánh sáng tỏa ra từ vầng trăng có khả năng soi rọi vào tâm hồn người , khiến con người thức tỉnh...
* Cách thay đổi hình ảnh như vậy em còn bắt gặp: Bếp Lửa –Bằng Việt
Câu 12 : Bài thơ ra đời vào thời điểm nào? Thời điểm ấy có gì đặc biệt trong việc thể hiện chủ đề của tác phẩm?
- Thời điểm viết bài thơ là sau 3 năm đất nước hoàn toàn thống nhất, chiến tranh đã lùi xa. Khi được sống trong hòa bình giữa những tiện nghi hiện đại, nhiều người dễ quên đi quá khứ gian khổ nhưng nghĩa tình, những hy sinh lớn lao của nhân dân và đồng đội suốt những năm tháng đạn bom ác liệt.
=> Bài thơ ra đời chính là 1 lần giật mình của tác giả trước sự lãng quên vô tình ấy. Đó cũng là lời tâm sự, nhắc nhở và thức tỉnh mọi người về thái độ sống ân nghĩa thủy chung cùng quá khứ
Câu 13: Hãy chỉ ra sự kết hợp giữa yếu tố tự sự và trữ tình trong bài thơ.
- Tự sự: là câu chuyện nhỏ:
+Có không gian, thời gian: đồng, sông, bể, rừng, hồi nhỏ, hồi về thành phố
+ có nhân vật: tác giả và vầng trăng.
+ có sự việc: 
. quá khứ, tác giả sống ở làng quê; chiến tranh: chiến đấu ở rừng; hiện tại, hòa bình: sống ở thành phố
. sắp xếp theo trình tự thời gian -> hợp lý, thể hiện được ý nghĩa của tác phẩm.
+ đặc biệt có cốt truyện với tình huống bất ngờ: mất điện, con người vội đi tìm nguồn sáng mới, gặp lại vầng trăng -> tạo cao trào.
=> Giúp chủ đề - lời nhắc nhở của tác giả đến người đọc nhẹ nhàng, tự nhiên, thấm thía.
- Trữ tình: 
+ là một bài thơ thuộc thể loại trữ tình.
+ bộc lộ cảm xúc men theo câu chuyện.
Câu 14: Chỉ ra ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh vầng trăng trong bài.
* Ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh vầng trăng:
- Vẻ đẹp vĩnh hằng của thiên nhiên.
- Trăng là đồng chí đồng đội, là lòng bao dung của nhân dân, là quá khứ gian lao nhưng tình nghiã; Trăng là cội nguồn, là quê hương, đất nước.
Câu 15: Bài thơ “ Ánh trăng “ gợi nhắc và củng cố thái độ sống nào ở người đọc ? Hãy tìm hai câu tục ngữ có ý nghĩa tương tự với chủ đề của bài thơ .
- Thái độ sống thủy chung, trọng ân nghĩa 
- Câu tục ngữ : Uống nước nhớ nguồn , ăn quả nhớ kẻ trồng cây.
Câu 16: Khổ cuối bài thơ “ Ánh trăng” thể hiện cảm xúc suy ngẫm sâu sắc mang tính triết lí nhân sinh của Nguyễn Duy. Trong chương trình Ngữ văn 9 cũng có một bài thơ kết thúc như thế . Đó là bài thơ nào ? của ai ? Chép chính xác khổ thơ ?
- Khổ cuối bài thơ “ Sang thu “ ( Hữu Thỉnh )
- Khổ cuối bài thơ “ Bếp lửa” (Bằng Việt)